Yπόδειγμα διδασκαλίας αγνώστου κειμένου

ΔΗΜΟΣΘΕΝΗ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ, 169-170

Α΄  Ένταξη του θέματος στο νοηματικό πλαίσιο του έργου από το οποίο προέρχεται.

Ο Κτησιφώντας, ένας Αθηναίος πολιτικός, προτείνει (337 π.Χ.) να στεφανωθεί ο Δημοσθένης με χρυσό στεφάνι στο θέατρο του Διονύσου για τις υπηρεσίες που πρόσφερε στην πόλη. Και ο Αισχίνης, πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη, μηνύει τον Κτησιφώντα για πρόταση παράνομου ψηφίσματος ―"γραφὴ παρανόμων". Οι δύο πολιτικοί αντίπαλοι εμπλέκονται σε δικαστικό αγώνα, στον οποίο Ο Δημοσθένης με τον λόγο του Περὶ τοῦ στεφάνου υποστηρίζει τη δική του πολιτική και ταυτόχρονα κατακρίνει τη φιλιππίζουσα πολιτική του αντιπάλου του. Το θέμα μας αναφέρεται σε μια από τις συνέπειες που είχαν για την Αθήνα οι πολιτικές δραστηριότητες του Αισχίνη.

            Β΄  Ανάγνωση του κειμένου.

ἑσπέρα μὲν γὰρ ἦν, ἧκε δ' ἀγγέλλων τις ὡς τοὺς πρυτάνεις ὡς Ἐλάτεια κατείληπται. καὶ μετὰ ταῦθ' οἱ μὲν εὐθὺς ἐξαναστάντες μεταξὺ δειπνοῦντες τούς τ' ἐκ τῶν σκηνῶν τῶν κατὰ τὴν ἀγορὰν ἐξεῖργον καὶ τὰ γέρρ' ἐνεπίμπρασαν, οἱ δὲ τοὺς στρατηγοὺς μετεπέμποντο καὶ τὸν σαλπικτὴν ἐκάλουν· καὶ θορύβου πλήρης ἦν ἡ πόλις. τῇ δ' ὑστεραίᾳ, ἅμα τῇ ἡμέρᾳ, οἱ μὲν πρυτάνεις τὴν βουλὴν ἐκάλουν εἰς τὸ βουλευτήριον, ὑμεῖς δ' εἰς τὴν ἐκκλησίαν ἐπορεύεσθε, καὶ πρὶν ἐκείνην χρηματίσαι καὶ προβουλεῦσαι πᾶς ὁ δῆμος ἄνω καθῆτο. καὶ μετὰ ταῦτα ὡς ἦλθεν ἡ βουλὴ καὶ ἀπήγγειλαν οἱ πρυτάνεις τὰ προσηγγελμέν' ἑαυτοῖς καὶ τὸν ἥκοντα παρήγαγον κἀκεῖνος εἶπεν, ἠρώτα μὲν ὁ κῆρυξ "τίς ἀγορεύειν βούλεται" παρῄει δ' οὐδείς. πολλάκις δὲ τοῦ κήρυκος ἐρωτῶντος οὐδὲν μᾶλλον ἀνίστατ' οὐδείς, ἁπάντων μὲν τῶν στρατηγῶν παρόντων, ἁπάντων δὲ τῶν ρητόρων, καλούσης δὲ [τῆς κοινῆς] τῆς πατρίδος [φωνῆς] τὸν ἐροῦνθ' ὑπὲρ σωτηρίας· ἣν γὰρ ὁ κῆρυξ κατὰ τοὺς νόμους φωνὴν ἀφίησι, ταύτην κοινὴν τῆς πατρίδος δίκαιον ἡγεῖσθαι.

Γ΄  Θεματικός πυρήνας

Ο πανικός που δημιούργησε στην Αθήνα η είδηση ότι η Ελάτεια είχε καταληφθεί από το Φίλιππο.

Δ΄  Επεξεργασία

ΠΡΩΤΟ ΕΠΙΠΕΔΟ

            α.  Άγνωστες λέξεις: γέρρον, τό = στενόμακρη ασπίδα καλυμμένη με δέρμα ακατέργαστο, το πλεχτό σώμα της άμαξας, τὰ γέρρα = ύλη (ίσως βέργες λυγαριάς) που κάλυπτε τις πλευρές τις πλευρές και τη σκεπή των παραπηγμάτων της αθηναϊκής αγοράς. Ἐξεῖργον (ἐξείργω) = έδιωξαν, απομάκρυναν. Ἐνεπίμπρασαν (γ΄ πληθ. παρατ.) = έκαψαν. Μετεπέμποντο = έστειλαν και φώναξαν. Κἀκεῖνος = και εκείνος (κράση). Ἀφίημι φωνήν (προσφιλής περίφραση στο Δημοσθένη) = μιλάω, υψώνω φωνή.

β.  Λέξεις του κειμένου που σώζονται και στη νεοελληνική με διαφοροποιημένη έννοια: Ἀγορά, ἡ (ἀγείρω) = συγκέντρωση, τόπος συνέλευσης (πρβλ. ρωμ. FORUM), τόπος όπου γίνονται αγοραπωλησίες (όπως και σήμερα), τα πράγματα που πουλιούνται στην αγορά (πρβλ. ἀγορὰν παρέχω). Ἐκκλησία, ἡ (ἔκκλητος) = συνέλευση των πολιτών (που είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα). Δῆμος, ὁ = ο λαός, οι απλοί πολίτες σε αντίθεση με τους άρχοντες. Κοινή (φωνή), ἡ = η πολιτική φωνή, η φωνή του πολιτικού σώματος.

γ.  Τεχνικοί όροι: Πρυτάνεις, οἱ = οι 50 βουλευτές κάθε μιας από τις δέκα φυλές της Αθήνας που εκπροσωπούσαν την πόλη για ένα (σεληνιακό) μήνα και διεύθυναν τις εργασίες της βουλής και της Εκκλησίας του Δήμου· έμεναν και εργάζονταν στο "θόλον" και σιτίζονταν μαζί με τους "ἀεισίτους" στο πρυτανείο με έξοδα του δημοσίου (πρβλ. Πλατ., Απολ. Σωκρ. 36D"ἐν πρυτανείῳ σιτεῖσθαι"). Στρατηγοί, οἱ = 10 άρχοντες που εκλέγονταν με ψηφοφορία κάθε χρόνο, για να διοικούν το στρατό και να χειρίζονται τις στρατιωτικές υποθέσεις της πόλης. Χρηματίζω = συσκέπτομαι, συζητώ, ακούω και δίνω γνώμη, (γενικά) διεξάγω υποθέσεις. Προβουλεύω = κρίνω και αποφασίζω προκαταρκτικά (πρβλ. προβούλευμα = προκαταρκτική γνώμη, απόφαση, διάταξη (ή σχέδιο) νόμου της βουλής των 500). Πρὶν ἐκείνην (ενν. τὴν βουλήν) χρηματίσαι καὶ προβουλεῦσαι = προτού ακόμα η βουλή συσκεφτεί κι ετοιμάσει την πρότασή της (το θέμα της ημερήσιας διάταξης). Παρέρχομαι = ανεβαίνω στο βήμα για να μιλήσω.

Άλλοι τεχνικοί όροι - φράσεις που απαντούν στο συμβουλευτικό (κύρια)λόγο:

Ἐπιψηφίζω = θέτω (το ζήτημα) σε ψηφοφορία.

Ἐπιχειροτονῶ = εγκρίνω με ψήφο, επικυρώνω.

Χειροτονῶ

Ψῆφον φέρω

Ψῆφον τίθεμαι = ψηφίζω

Ψηφίζομαι

ἐκκλησίαν συνάγω

ἐκκλησίαν συλλέγω

ἐκκλησίαν ποιῶ = καλώ, κάνω συνέλευση

ἐκκλησίαν ἁθροίζω

ἐκκλησία γίγνεται

ἐκκλησία καθίσταται = γίνεται συνέλευση

ἐκκλησίαν διαλύω

ἐκκλησίαν ἀνίστημι = διαλύω συνέλευση

ἐκκλησία κυρία = τακτική συνέλευση

ἐκκλησία σύγκλητος = έκτακτη συνέλευση

τίς ἀγορεύειν βούλεται = φράση στερεότυπη για το άνοιγμα της συζήτησης στην εκκλησία. Ο πλήρης σολωνικός τυπος ήταν: "τίς ἀγορεύειν βούλεται τῶν ὑπὲρ πεντήκοντα ἔτη γεγονότων καὶ πάλιν ἐν μέρει τῶν ἄλλων Ἀθηναίων" (πρβλ. Αισχ., Κατά Κτησ. 2 & 4).

δ.  Στερεότυπες φράσεις λίγο ―πολύ κοινές στα διάφορα είδη του αττικού πεζού λόγου: Τῇ ὑστεραίᾳ (ενν. ἡμέρᾳ) = την άλλη (επόμενη) μέρα. Ἅμα τῇ ἡμέρᾳ = πρωί.

Άλλες λέξεις και φράσεις που χρησιμοποιούνται για να δηλώσουν τις διάφορες υποδιαιρέσεις του εικοσιτετραώρου: Ἕως (ιων. ἠώς) = αυγή (αλλά και ανατολή ως σημείο του ορίζοντα, πρβλ. πρὸς ἕω). Πρῴ = πρωί, ενωρίς (αντ. ὀψέ). Ὄρθρος = ο χρόνος πριν από την αυγή (πρβλ. περίορθρος· ακόμα ως εκκλ. ορολογία: η ακολουθία του όρθρου). Μεσημβρία. Δείλη. Ἑσπέρα. Ἅμα τῇ ἕῳ = το γλυκοχάραμα, η αυγή. Περὶ λύχνων ἁφάς = όταν ανάβουν το λυχνάρι. Μέση νύξ. Περὶ πρῶτον ὕπνον (στα στρατόπεδα), κτλ.

ΔΕΥΤΕΡΟ ΕΠΙΠΕΔΟ

α. Γραμματικοί τύποι

Κατείληπται (παρακ. του ρ. καταλαμβάνομαι): η οριστική αντί της ευκτικής (ὡς κατειλημμένα εἴη) ορθώνει το λόγο και τον κάνει ζωηρό και άμεσο.

Ἐξεῖργον... ἐνεπίμπρασαν (παρατατικοί αντίστοιχα των ρημάτων ἐξείργω και ἐμπίμπρημι). Σκόπιμη η χρήση του παρατατικού: η πράξη που δηλώνουν τα ρήματα επαναλαμβάνεται στο παρελθόν. Έτσι φαίνεται καθαρά η ταραχή και η αγωνία των πρυτάνεων. Ὡς: στο κείμενο εμφανίζεται με τρεις σημασίες: καταχρ. προθ. (ὡς + αιτ. προσώπου), ειδικός σύνδεσμος, χρονικός σύνδεσμος (για τις ποικίλες σημασίες του ὡς βλ. Αρχαία Ελληνικά Α΄ Λυκείου, σ. 245). Ἑαυτοῖς: αυτοπαθής αντων. γ΄ προσώπου δοτ. πλ. (αντίστ. α΄ και β΄ προσώπου: ἡμῖν αὐτοῖς, ὑμῖν αὐτοῖς).

Τὰ προσηγγελμέν(α) (μετ. παθ. παρακ. του προσαγγέλλομαι). Εδώ έχει σημασία ουσ.  = η είδηση· το ίδιο και παρακάτω τὸν ἐροῦνθ(α) (μετ. μελλ. του λέγω) = τον άνθρωπο που θα μιλούσε (θα αγόρευε). Ἄνω = στην Πνύκα. Καθῆτο: αναύξ. παρατ. του κάθομαι, γ΄ ενικό πρόσωπο. Ἄνω καθῆτο: είχε πάρει τη θέση στην Πνύκα.

Σημείωση: Αν ο χρόνος διδασκαλίας το επιτρέπει, μπορεί ο καθηγητής να ζητήσει από τους μαθητές τύπους των ρημάτων: ἥκω, ἐξανίσταμαι, ἐμπίμπρημι, ἐρωτῶ, λέγω και την κλίση της αυτοπ. αντωνυμίας.

β.  Συντακτικές σχέσεις

Ἧκε δ' ἀγγέλων τις... ὡς Ἐ. κατείληπται. Το ρ. της ειδ. προτ. κανονικά έπρεπε σε ευκτ. του πλ. λόγου: ὡς κατειλημμένη εἴη (βλ. παραπάνω α). Εὐθὺς ἐξαναστάντες μεταξὺ δειπνοῦντες: χρον. μετοχές· η δεύτερη προσδιορίζει την πρώτη· τα χρον. επιρρ. εὐθύς και μεταξύ κάνουν σαφέστερη τη σημασία τους. Πρίν...χρηματίσαι καὶ προβουλεῦσαι: για τη σύνταξη του πρίν βλ. Συντακτικό, Α. Β. Μουμτζάκη σ. 157, 158. Τὰ προσηγγελμένα ἑαυτοῖς: ἃ ὁ κῆρυξ προσήγγελκεν αὐτοῖς (τοῖς πρυτάνεσι) = την είδηση που τους έφερε ο κήρυκας. Παρατήρησε το πολυσύνδετο καί... καί... καί... καί... πόση αμεσότητα δίνει στο λόγο. Οὐδὲν μᾶλλον: επιρρ. προσδιορισμός στο ἀνίστατ' (= καθόλου περισσότερο). Ἥν... ταύτην: συσχετικές αντωνυμίες· στη μετάφραση θα παραλειφθεί η δεύτερη. Τέτοια σύνταξη χαρίζει στην περίοδο ρυθμό και ύφος.

γ.  Ανάλυση σύνθετης περιόδου

"Πολλάκις δέ... ἡγεῖσθαι": Δομικά στοιχεία της περιόδου: Οι τρεις εναντ. μετ. (ἐρωτῶντος, παρόντων, καλούσης) που χωρίς να σχετίζονται μεταξύ τους στηρίζονται σε ένα κύριο ρήμα (ἀνίστατ' [ο]) το οποίο προσδιορίζεται και από ένα επιρρ. προσδ. (οὐδὲν μᾶλλον), ο επιρρ. προσδ. "πολλάκις" και ο κατηγ. "ἁπάντων" που επιτείνουν την έννοια των μετοχών "ἐρωτῶντος" και "παρόντων", η αντιθετική σύνδεση "μέν... δέ... δέ" που δένει σφιχτά τις μετοχικές προτάσεις μεταξύ τους, το ρητορικό σχήμα της επαναφοράς "ἁπάντων μέν..., ἁπάντων δέ...", η αντιστροφή της θέσης της μετοχής στην τρίτη πρόταση (οι δύο πρώτες έχουν τη μετοχή στο τέλος ―της δεύτερης η μετ. εννοείται― η τρίτη την έχει στην αρχή), η προσωποποίηση "καλούσης τῆς πατρίδος", το υπερβατόν "ἥν... φωνήν", η περίφραση "φωνὴν ἀφίησι", τα συσχετικά "ἥν..., ταύτην". Όλα αυτά τα στοιχεία με την οργανική σύνδεσή τους δεν σφιχτοδένουν μόνο την περίοδο, αλλά της προσθέτουν και ρυθμό και συγκρατημένη μεγαλοπρέπεια μέσα από την οποία προβάλλει σ’ όλη την έντασή της η ατμόσφαιρα (το πάγωμα) που δημιούργησε στην Αθήνα η είδηση του αγγελιοφόρου.

δ.  Απλοποίηση συντ. πλοκής

- "εὐθὺς ἐξαναστάντες... ἐξεῖργον... ἐνεπίμπρασαν": σηκώθηκαν αμέσως… άρχισαν να διώχνουν… και να καίνε…

- "καὶ μετὰ ταῦτα... δ' οὐδείς": Κατόπιν έφτασε η βουλή, ανακοίνωσαν οι πρυτάνεις την είδηση που πήραν και παρουσίασαν στη συνέλευση τον αγγελιοφόρο. Μόλις εκείνος τέλειωσε την αφήγησή του, ρώτησε ο κήρυκας: "ποιος θέλει να πάρει το λόγο;" δεν ανέβηκε κανένας στο βήμα.

Η σύνθετη περίοδος του αρχαίου κειμένου στη μετάφραση αναλύθηκε σε τρεις.

Ακόμα παραλείφθηκαν λέξεις (καὶ μετὰ ταῦτα, μέν - δέ) και προστέθηκαν άλλες (στο βήμα, τέλειωσε τη διήγησή του, στη συνέλευση κτλ.).

Ε.  Τελευταίο στάδιο

Μεταφράζεται ολόκληρο το θέμα, γίνονται οι αναγκαίες διορθώσεις, συμπληρώσεις και επαναλαμβάνεται η μετάφραση από τον καθηγητή. Η διδασκαλία κλείνει με ερωτήσεις-ασκήσεις όπως οι παρακάτω:

1.         Το κείμενο αποτελεί παράδειγμα παραστατικής αφήγησης "διατυπώσεως" που επαινέθηκε πολύ από τους αλεξανδρινούς και ρητοροδιδάσκαλους. Μπορείτε να βρείτε μερικά από τα εκφραστικά στοιχεία που δικαιολογούν τον έπαινο;

2.         Ποια ορολογία χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι Αθηναίοι για τη σύγκληση και λειτουργία της Βουλής και της εκκλησίας;

Σημείωση 1.  Η επεξεργασία του θέματος πρέπει να γίνεται κατά περιόδους ταυτόχρονα και στα δύο επίπεδα.

Σημείωση 2.  Σε όλη τη μεταφραστική διαδικασία οι εκφραστικές δυνατότητες της νεοελληνικής (δημοτικής) πρέπει να αποτελούν σταθερό σημείο αναφοράς.

Σημείωση 3.  Οι ασκήσεις που θα δίνονται στους μαθητές να είναι λίγες και καλοστημένες και να διορθώνονται από τον καθηγητή. 

Σύνολο χρόνου διδασκαλίας 90΄.