ΗΡΑΚΛΗΣ (Α΄ μέρος)

HΡΑΚΛΗΣ

ΣΚΟΤΕΙΝΟΣ ΚΑΙ ΦΩΤΕΙΝΟΣ ΗΡΩΑΣ

Ζηνὸς μὲν πάϊς ἦα Κρονίονος, αὐτὰρ ὀιζὺν

εἶχον ἀπειρεσίην·

Οδύσσεια, λ 620

Μεγάλες είδα συμφορές, και ας ήμουν γιος του Δία.

Ο Ηρακλής αποτελεί μια διχασμένη μορφή στον αρχαιοελληνικό κόσμο: βρίσκεται ταυτόχρονα στην κορφή, αλλά και στον πάτο, στον Όλυμπο και στα Τάρταρα.

ΟΜΗΡΟΣ

Ιλιάδα

          Όταν η Θέτις προσπαθεί να αποτρέψει τον Αχιλλέα από την απόφασή του να ξαναγυρίσει στο πεδίο της μάχης και του προλέγει ότι θα πληρώσει τη δόξα με το θάνατο, ο Αχιλλέας  τη στιγμή της τελικής εκλογής του  επικαλείται το παράδειγμα του Ηρακλή.

οὐδὲ γὰρ οὐδὲ βίη Ἡρακλῆος φύγε κῆρα,

ὅς περ φίλτατος ἔσκε Διὶ Κρονίωνι ἄνακτι·

ἀλλά ἑ μοῖρα δάμασσε καὶ ἀργαλέος χόλος Ἥρης.

ΙΛΙΑΔΑ, Σ 117-120

Μήτε ο Ηρακλής ο τρανοδύναμος δεν ξέφυγε το Χάρο,

που ο Δίας αφέντης τον αγάπησε, του Κρόνου ο γιος, περίσσια.

κι όμως η Μοίρα κι η άγρια μάνητα τον δάμασαν της Ήρας

Οδύσσεια

          Είναι ημίθεος και ταυτόχρονα φάντασμα στην κόλαση. Ο Οδυσσέας δεν μπορεί να κρύψει την έκπληξή του αντικρίζοντάς τον.

"τὸν δὲ μετ᾽ εἰσενόησα βίην Ἡρακληείην,

εἴδωλον· αὐτὸς δὲ μετ᾽ ἀθανάτοισι θεοῖσι

τέρπεται ἐν θαλίῃς καὶ ἔχει καλλίσφυρον Ἥβην,

παῖδα Διὸς μεγάλοιο καὶ Ἥρης χρυσοπεδίλου.

Οδύσσεια, λ, 601-604

Τότε είδα και το φάντασμα του ξακουστού Ηρακλή,

που χαίρεται μές στ΄ αγαθά με τους ουράνιους όλους

κι απόχτησε γυναίκα του την κρυσταλλόποδη Ήβη

κόρη της χρυσοσάνταλης της Ήρας και του Δία.

          Στη σύντομη συνάντησή του με τον Οδυσσέα, ο Ηρακλής αναφέρει ένα μόνο από τους άθλους, τη σύλληψή του Κέρβερου στον Άδη. Τώρα και οι δύο, εξημερωτής και φύλακας, βρίσκονται για πάντα στον Άδη.

καί ποτέ μ᾽ ἐνθάδ᾽ ἔπεμψε κύν᾽ ἄξοντ᾽· οὐ γὰρ ἔτ᾽ ἄλλον

φράζετο τοῦδέ γέ μοι κρατερώτερον εἶναι ἄεθλον·

τὸν μὲν ἐγὼν ἀνένεικα καὶ ἤγαγον ἐξ Ἀίδαο·                                              

Ἑρμείας δέ μ᾽ ἔπεμψεν ἰδὲ γλαυκῶπις Ἀθήνη.᾽

Οδύσσεια, λ, 623-626

Μ΄ έστειλε μια φορά κι εδώ το σκύλο να του φέρω,

γιατί δε βρήκε πιο βαρύ να μου προστάξει αγώνα.

μα εγώ του τον ανέβασα, τον έβγαλα απ΄ τον Άδη,

καθώς μ΄ οδήγησε ο Ερμής κι η Αθηνά η Παλλάδα

ΟΜΗΡΙΚΟΣ ΥΜΝΟΣ

          Η θεμελιώδης δραματική αντίθεση ήττας και θέωσης, ζωής τυραννισμένης και ουράνιας ευτυχίας, παρουσιάζεται γλαφυρά στον Ομηρικό ύμνο.

Εἲς  ̔Ηρακλέα Λεοντόθυμον

Ἡρακλέα, Διὸς υἱόν, ἀείσομαι, ὃν μέγ' ἄριστον
γείνατ' ἐπιχθονίων Θήβῃς ἔνι καλλιχόροισιν
Ἀλκμήνη μιχθεῖσα κελαινεφέι Κρονίωνι:
ὃς πρὶν μὲν κατὰ γαῖαν ἀθέσφατον ἠδὲ θάλασσαν

πλαζόμενος πομπῇσιν ὕπ' Εὐρυσθῆος ἄνακτος
πολλὰ μὲν αὐτὸς ἔρεξεν ἀτάσθαλα, πολλὰ δ' ἀνέτλη:
νῦν δ' ἤδη κατὰ καλὸν ἕδος νιφόεντος Ὀλύμπου
ναίει τερπόμενος καὶ ἔχει καλλίσφυρον Ἥβην.

χαῖρε, ἄναξ, Διὸς υἱέ: δίδου δ' ἀρετήν τε καὶ ὄλβον.

Τον Ηρακλή τον γιο του Δία θα υμνήσω, τον πιο ισχυρό
απ΄ τους θνητούς στη Θήβα την απλόχωρη που γέννησε
η Αλκμήνη με τον μαυροσύννεφο σαν έσμιξε Κρονίωνα,
αυτός που κάποτε στην αχανή τη θάλασσα και τη στεριά
αφού περιπλανήθηκε με προσταγή του βασιλιά Ευρυσθέα
ανδραγαθίες πολλές κατόρθωσε και υπέφερε πολλά,
τώρα όμως πια σε καλό τόπο του χιονοσκέπαστου Ολύμπου
διαμένει απολαμβάνοντας, και την ομορφοστράγαλη την Ήβη έχει
Χαίρε, του Δία γιε, ω βασιλιά, και χάριζε ευτυχία κι αρετή.

ΗΣΙΟΔΟΣ

Θεογονία

          Ο Ησίοδος περιγράφει τον Ηρακλή να καθαρίζει τη γη από τα τέρατα.

τὸ τρίτον Ὕδρην αὖτις ἐγείνατο λυγρὰ εἰδυῖαν

Λερναίην, ἣν θρέψε θεὰ λευκώλενος Ἥρη

ἄπλητον κοτέουσα βίῃ Ἡρακληείῃ.                                         

Καὶ τὴν μὲν Διὸς υἱὸς ἐνήρατο νηλέι χαλκῷ

Ἀμφιτρυωνιάδης σὺν ἀρηιφίλῳ Ἰολάῳ

Ἡρακλέης βουλῇσιν Ἀθηναίης ἀγελείης.

Θεογονία, στ. 313-318

(Η Έχιδνα) Τρίτη την Ύδρα πάλι γέννησε που μόνο το κακό γνωρίζει

τη Λερναία, που την ανέθρεψε η Ήρα, η θεά με τα λευκά τα μπράτσα,

άπληστα οργισμένη με το δυνατό Ηρακλή.

αυτήν ο γιος του Δία ο Ηρακλής τη θανάτωσε με το χαλκό τον ανελέητο,

από το σόι του Αμφιτρίωνα, μαζί με τον Ιόλαο, τον πολεμόχαρο,

χάρη στις συμβουλές της Αθηνάς που το στρατό οδηγάει.

          Ο Ηρακλής επίσης περιγράφεται να σκοτώνει το όρνιο που κατέτρωγε το συκώτι του Προμηθέα.

Τὸν μὲν ἄρ᾽ Ἀλκμήνης καλλισφύρου ἄλκιμος υἱὸς 

Ἡρακλέης ἔκτεινε, κακὴν δ᾽ ἀπὸ νοῦσον ἄλαλκεν

Ἰαπετιονίδῃ καὶ ἐλύσατο δυσφροσυνάων

οὐκ ἀέκητι Ζηνὸς Ὀλυμπίου ὑψιμέδοντος,

ὄφρ᾽ Ἡρακλῆος Θηβαγενέος κλέος εἴη                                    

πλεῖον ἔτ᾽ ἢ τὸ πάροιθεν ἐπὶ χθόνα πουλυβότειραν.

Ταῦτά γ᾽ ἄρ᾽ ἁζόμενος τίμα ἀριδείκετον υἱόν·

καί περ χωόμενος παύθη χόλου, ὃν πρὶν ἔχεσκεν,

οὕνεκ᾽ ἐρίζετο βουλὰς ὑπερμενέει Κρονίωνι.

Θεογονία, στ. 526-534

Κι αυτό το όρνιο ο γιος της Αλκμήνης της ομορφοστράγαλης

ο δυνατός,

ο Ηρακλής, το σκότωσε και τούτη την κακιά αρρώστια

απομάκρυνε

από το γιο του Ιαπετού κι από τα πάθη του τον ελευθέρωσε,

όχι χωρίς τη θέληση του Δία που κυβερνά ψηλά,

για να΄ ναι η δόξα του Ηρακλή του Θηβογεννημένου

ακόμη μεγαλύτερη από πριν πάνω στη γη που πλήθος τρέφει ανθρώπους.

Αυτήν σεβόμενος τιμούσε το γιο του τον επιφανή.

και την οργή του που ΄χε πριν την έπαψε, κι ας ήταν θυμωμένος

που ο Προμηθέας τον παντοδύναμο το γιο του Κρόνου

παράβγαινε στις γνώμες

           Η Θεογονία καταλήγει σε μια γενική αποθέωση κι ο Ηρακλής θεοποιείται: ανεβαίνει στον Όλυμπο και παίρνει για γυναίκα του την Ήβη.

 Ἥβην δ᾽ Ἀλκμήνης καλλισφύρου ἄλκιμος υἱός,         

ἲς Ἡρακλῆος, τελέσας στονόεντας ἀέθλους,

παῖδα Διὸς μεγάλοιο καὶ Ἥρης χρυσοπεδίλου,

αἰδοίην θέτ᾽ ἄκοιτιν ἐν Οὐλύμπῳ νιφόεντι,

ὄλβιος, ὃς μέγα ἔργον ἐν ἀθανάτοισιν ἀνύσσας

ναίει ἀπήμαντος καὶ ἀγήραος ἤματα πάντα.                           

Θεογονία, στ. 953-958

Και της Αλκμήνης με τους ωραίους αστραγάλους ο ρωμαλέος γιος,

ο κραταιός Ηρακλής, αφού εκτέλεσε άθλους πολυστέναχτους,

σεβάσμια πήρε ομόκλινη στο χιονισμένο Όλυμπο την Ήβη,

της χρυσοπέδιλης της Ήρας κόρη και του μεγάλου Δία,

ο ευτυχισμένος, που έργο μεγάλο στους αθάνατους μέσα επιτέλεσε,

τώρα ανάμεσα στους αθανάτους κατοικεί άβλαπτος και αγέραστος για πάντα.

ΑΣΠΙΣ ΗΡΑΚΛΕΟΥΣ

          Το «Ασπίς Ηρακλέους», ποίημα που αποδίδεται στον Ησίοδο, αναφέρεται στην ασπίδα που κατασκεύασε ο ΄Ηφαιστος με εντολή του Δία για τον Ηρακλή, ώστε να αντιμετωπίσει τον Κύκνο, γιο του θεού ΄Αρη. Είναι η μόνη περίπτωση στην οποία ο ήρωας αγωνίστηκε με πανοπλία πολεμιστή.

Ο Κύκνος, γιος του Άρη, είναι θεσσαλός ήρωας. Στην Ασπίδα τοποθετείται κοντά στις Παγασές, όχι μακριά από τον Άναυρο. Ο Απόλλωνας των Παγασών είναι θυμωμένος μαζί του, γιατί ο Κύκνος ληστεύει τους προσκυνητές που περνάν από τη Θεσσαλία πηγαίνοντας για τους Δελφούς. Ο Ηρακλής και ο Ιόλαος συναντούν τον Κύκνο και τον πατέρα του Άρη στο εσωτερικό του ιερού του Απόλλωνα στις Παγασές. Ο Ηρακλής απαιτεί από τον Κύκνο να τον αφήσει να συνεχίσει το δρόμο του προς τον Κήυκα, το βασιλιά της Τραχίνας. Ο Κύκνος προκαλεί σε μονομαχία και ο Ηρακλής τον σκοτώνει. Ο Άρης ρίχνει το δόρυ του ενάντια στον Ηρακλή, αλλά η Αθηνά σώζει τον ήρωα, ο οποίος με τη σειρά του βρίσκει την ευκαιρία να χτυπήσει τον Άρη. Ο Άρης αποσύρεται στον ουρανό, ενώ ο Ηρακλής γυμνώνει τον Κύκνο από τα όπλα του. Ο Κήυκας θάβει με τιμές τον Κύκνο, ο οποίος ήταν γαμπρός του, αλλά ο Απόλλωνας, οργισμένος ακόμη, κάνει τον Άναυρο να πλημμυρίσει και να αφανίσει τον τύμβο του. 

ἣ δὲ θεῷ δμηθεῖσα καὶ ἀνέρι πολλὸν ἀρίστῳ

Θήβῃ ἐν ἑπταπύλῳ διδυμάονε γείνατο παῖδε,

οὐ καθ᾽ ὁμὰ φρονέοντε· κασιγνήτω γε μὲν ἤστην·                   

τὸν μὲν χειρότερον, τὸν δ᾽ αὖ μέγ᾽ ἀμείνονα φῶτα,

δεινόν τε κρατερόν τε, βίην Ἡρακληείην·

τὸν μὲν ὑποδμηθεῖσα κελαινεφέι Κρονίωνι,

τὸν δ᾽ ἄρα Ἰφικλῆα δορυσσόῳ Ἀμφιτρύωνι,

κεκριμένην γενεήν· τὸν μὲν βροτῷ ἀνδρὶ μιγεῖσα,                    

τὸν δὲ Διὶ Κρονίωνι, θεῶν σημάντορι πάντων.

ὃς καὶ Κύκνον ἔπεφνεν, Ἀρητιάδην μεγάθυμον.

εὗρε γὰρ ἐν τεμένει ἑκατηβόλου Ἀπόλλωνος

αὐτὸν καὶ πατέρα ὅν Ἄρην, ἄατον πολέμοιο,

τεύχεσι λαμπομένους σέλας ὣς πυρὸς αἰθομένοιο,                  

ἑσταότ᾽ ἐν δίφρῳ·

Ασπίς Ηρακλέους, στ. 48-61

Κι εκείνη έχοντας με θεό ενωθεί και μ΄ άντρα εξοχότατο πολύ

στη Θήβα μέσα την εφτάπυλη δίδυμα γέννησε παιδιά,

που ίδιο φρόνημα δεν είχαν, κι ας ήτανε αδέρφια.

τον ένα τον γέννησε κατώτερο, τον άλλο πάλι πολύ ανώτερο άντρα,

δεινό και κρατερό, το δυνατό Ηρακλή.

τον ένα αφού υποτάχθηκε στο μαυροσύννεφο το γιο του Κρόνου,

ενώ τον Ιφικλή αφού υποτάχθηκε στο δορισείστη Αμφιτρύωνα

-γενιές που διέφεραν- τον ένα σμίγοντας μ΄ άντρα θνητό,

τον άλλο με το γιο του Κρόνου Δία, τον αρχηγό όλων των θεών.

αυτός τον Κύκνο σκότωσε, το γενναιόκαρδο το γιο του Άρη.

Γιατί τους βρήκε στο τέμενος του Απόλλωνα που από μακριά τοξεύει,

αυτόν και τον πατέρα του, τον Άρη, τον αχόρταγο για πόλεμο,

ν΄ αστράφτουν με τα όπλα τους σαν της φωτιάς που καίει τη λάμψη,

όρθιους σε δίφρο μέσα. 

ΗΡΟΔΟΤΟΣ

Η καταγωγή των Σπαρτιατών βασιλέων ανάγεται χωρίς διακοπή στον Ηρακλή, τον ήρωα της δωρικής φυλής.

τούτοισι ἦσαν μέν νυν καὶ ἄλλοι στρατηγοὶ κατὰ πόλιας ἑκάστων, ὁ δὲ θωμαζόμενος μάλιστα καὶ παντὸς τοῦ στρατεύματος ἡγεόμενος Λακεδαιμόνιος ἦν Λεωνίδης ὁ Ἀναξανδρίδεω τοῦ Λέοντος τοῦ Εὐρυκρατίδεω τοῦ Ἀναξάνδρου τοῦ Εὐρυκράτεος τοῦ Πολυδώρου τοῦ Ἀλκαμένεος τοῦ Τηλέκλου τοῦ Ἀρχέλεω τοῦ Ἡγησίλεω τοῦ Δορύσσου τοῦ Λεωβώτεω τοῦ Ἐχεστράτου τοῦ Ἤγιος τοῦ Εὐρυσθένεος τοῦ Ἀριστοδήμου τοῦ Ἀριστομάχου τοῦ Κλεοδαίου τοῦ Ὕλλου τοῦ Ἡρακλέος, κτησάμενος τὴν βασιληίην ἐν Σπάρτῃ ἐξ ἀπροσδοκήτου.

Ηρόδοτος 7, 204

Οι στρατιωτικές αυτές μονάδες είχαν βέβαια τους στρατηγούς τους, η κάθε πόλη τον δικό της, αλλά εκείνος που είχε το μεγαλύτερο κύρος και που ήταν ο γενικός αρχιστράτηγος ήταν ο λακεδαιμόνιος Λεωνίδας, γιος του Αναξιμανδρίδη, γιου του Λέοντος, γιου του Ευρυκρατίδα …γιου του Ύλλου, γιου του Ηρακλή. Αυτός απέκτησε την εξουσία στη Σπάρτη χωρίς να το περιμένει.

ΠΡΟΔΙΚΟΣ ΚΕΙΟΣ

O Πρόδικος ο Κείος (5ος-4ος π.Χ. αι.) ήταν από τους σημαντικότερους σοφιστές της αρχαιότητας. Στον Πρόδικο αποδίδεται η περίφημη αφήγηση για τον Ηρακλή στο δίστρατο όπου υπάρχει και ο διάλογος του τελευταίου με την Αρετή και την Κακία.Προσπαθώντας να πείσει τον Αρίστιππο να είναι εγκρατής, ο Σωκράτης, ανάμεσα στα υπόλοιπα επιχειρήματα και τεκμήρια, αξιοποιεί τη γνωστή αφήγηση του Πρόδικου για τη συνάντηση του Ηρακλή με την Αρετή και την Κακία, απόσπασμα της οποίας ακολουθεί.

καὶ Πρόδικος δὲ ὁ σοφὸς ἐν τῷ συγγράμματι τῷ περὶ Ἡρακλέους, ὅπερ δὴ καὶ πλείστοις ἐπιδείκνυται, ὡσαύτως περὶ τῆς ἀρετῆς ἀποφαίνεται, ὧδέ πως λέγων, ὅσα ἐγὼ μέμνημαι. φησὶ γὰρ Ἡρακλέα, ἐπεὶ ἐκ παίδων εἰς ἥβην ὡρμᾶτο, ἐν ᾗοἱ νέοι ἤδη αὐτοκράτορες γιγνόμενοι δηλοῦσιν εἴτε τὴν δι’ ἀρετῆς ὁδὸν τρέψονται ἐπὶ τὸν βίον εἴτε τὴν διὰ κακίας, ἐξελθόντα εἰς ἡσυχίαν καθῆσθαι ἀποροῦντα ποτέραν τῶν ὁδῶν τράπηται·καὶ φανῆναι αὐτῷ δύο γυναῖκας προσιέναι μεγάλας, τὴν μὲν ἑτέραν εὐπρεπῆ τε ἰδεῖν καὶ ἐλευθέριον φύσει, κεκοσμημένην τὸ μὲν σῶμα καθαρότητι, τὰ δὲ ὄμματα αἰδοῖ, τὸ δὲ σχῆμα σωφροσύνῃ, ἐσθῆτι δὲ λευκῇ, τὴν δ’ ἑτέραν τεθραμμένην μὲν εἰς πολυσαρκίαν τε καὶ ἁπαλότητα, κεκαλλωπισμένην δὲ τὸ μὲν χρῶμα ὥστε λευκοτέραν τε καὶ ἐρυθροτέραν τοῦ ὄντος δοκεῖν φαίνεσθαι, τὸ δὲ σχῆμα ὥστε δοκεῖν ὀρθοτέραν τῆς φύσεως εἶναι, τὰ δὲ ὄμματα ἔχειν ἀναπεπταμένα, ἐσθῆτα δὲ ἐξ ἧς ἂν μάλιστα ὥρα διαλάμποι· κατασκοπεῖσθαι δὲ θαμὰ ἑαυτήν, ἐπισκοπεῖν δὲ καὶ εἴ τις ἄλλος αὐτὴν θεᾶται, πολλάκις δὲ καὶ εἰς τὴν ἑαυτῆς σκιὰν ἀποβλέπειν.

Ξενοφώντος Απομνημονεύματα, 2.1.21-23

Και ο Πρόδικος ο σοφός στο σύγγραμμά του σχετικά με τον Ηρακλή, που βέβαια το δείχνει σε πάρα πολλούς, επίσης την ίδια γνώμη έχει για την αρετή μιλώντας κάπως έτσι, όσο θυμάμαι. Λέει δηλαδή ότι ο Ηρακλής όταν από την παιδική ηλικία προχωρούσε προς την εφηβική, κατά την οποία οι νέοι αυτοκυριαρχούνται  και φανερώνουν αν θα πάρουν στη ζωή τους είτε το δρόμο προς την αρετή είτε το δρόμο προς την κακία, βγήκε έξω και καθόταν ήσυχα μη ξέροντας προς ποιον από τους δυο δρόμους να στραφεί. Του φάνηκε τότε ότι πήγαν κοντά του δυο γυναίκες μεγαλόσωμες, η μία ήταν όμορφη στην εμφάνιση και ελευθέρια στη φύση της, στολισμένη στο σώμα με την καθαρότητά του, στα μάτια με την αιδημοσύνη της, στο παράστημα  με τη σωφροσύνη της και με ενδύματα λευκά. Η άλλη ήταν θρεμμένη, ώστε να είναι πολύσαρκη και απαλή, στολισμένη στην επιδερμίδα της, ώστε να νομίζει ότι φαίνεται πιο άσπρη και πιο κόκκινη από την πραγματικότητα, με παράστημα, ώστε να νομίζει ότι είναι ψηλότερη από το φυσικό της ανάστημα, με μάτια τεντωμένα και με ενδυμασία τέτοια, από την οποία μπορούσε να λάμπει η ομορφιά της. Εξέταζε συχνά τον εαυτό της, πρόσεχε αν τη βλέπει και κάποιος άλλος και πολλές φορές έριχνε και μια ματιά και στη σκιά της.