Πλάτων, Μενέξενος 235c – 236d

ΠΛΑΤΩΝΑΣ ΚΑΙ ΡΗΤΟΡΙΚΗ

 Ο Πλάτωνας δεν έτρεφε εκτίμηση στη ρητορική. Τη θεωρούσε πολύ τυποποιημένη, πατενταρισμένη, χωρίς να αφήνει τον ομιλητή ελεύθερο να αυτοσχεδιάσει και να δημιουργήσει. Τα παρακάτω αποσπάσματα από τον ΜΕΝΕΞΕΝΟ επιβεβαιώνουν την παραπάνω γνώμη:

ΜΕΝ. Ἀεὶ σὺ προσπαίζεις, ὦ Σώκρατες, τοὺς ῥήτορας. Νῦν μέντοι οἶμαι ἐγὼ τὸν αἱρεθέντα οὐ πάνυ εὐπορήσειν· ἐξ ὑπογύου γὰρ παντάπασιν ἡ αἵρεσις γέγονεν, ὥστε ἴσως ἀναγκασθήσεται ὁ λέγων ὥσπερ αὐτοσχεδιάζειν.

ΣΩΚ. Πόθεν, ὠγαθέ; Εἰσὶν ἑκάστοις τούτων λόγοι παρεσκευασμένοι, καὶ ἅμα οὐδὲ αὐτοσχεδιάζειν τά γε τοιαῦτα χαλεπόν. εἰ μὲν γὰρ δέοι Ἀθηναίους ἐν Πελοποννησίοις εὖ λέγειν ἢ Πελοποννησίους ἐν Ἀθηναίοις, ἀγαθοῦ ἂν ῥήτορος δέοι τοῦ πείσοντος καὶ εὐδοκιμήσοντος· ὅταν δέ τις ἐν τούτοις ἀγωνίζηται οὕσπερ καὶ ἐπαινεῖ, οὐδὲν μέγα δοκεῖν εὖ λέγειν.

ΜΕΝ. Οὐκ οἴει, ὦ Σώκρατες;

ΣΩΚ. Οὐ μέντοι μὰ Δία.

ΜΕΝ. Ἦ οἴει οἷός τ' ἂν εἶναι αὐτὸς εἰπεῖν, εἰ δέοι καὶ ἕλοιτό σε ἡ βουλή;

ΣΩΚ. Καὶ ἐμοὶ μέν γε, ὦ Μενέξενε, οὐδὲν θαυμαστὸν οἵῳ τ' εἶναι εἰπεῖν, ᾧ τυγχάνει διδάσκαλος οὖσα οὐ πάνυ φαύλη περὶ ῥητορικῆς, ἀλλ' ἥπερ καὶ ἄλλους πολλοὺς καὶ ἀγαθοὺς πεποίηκε ῥήτορας, ἕνα δὲ καὶ διαφέροντα τῶν Ἑλλήνων, Περικλέα τὸν Ξανθίππου.

ΜΕΝ. Τίς αὕτη; Ἢ δῆλον ὅτι Ἀσπασίαν λέγεις;

ΣΩΚ. Λέγω γάρ, καὶ Κόννον γε τὸν Μητροβίου· οὗτοι γάρ μοι δύο εἰσὶν διδάσκαλοι, ὁ μὲν μουσικῆς, ἡ δὲ ῥητορικῆς. Οὕτω μὲν οὖν τρεφόμενον ἄνδρα οὐδὲν θαυμαστὸν δεινὸν εἶναι λέγειν· ἀλλὰ καὶ ὅστις ἐμοῦ κάκιον ἐπαιδεύθη, μουσικὴν μὲν ὑπὸ Λάμπρου παιδευθείς, ῥητορικὴν δὲ ὑπ' Ἀντιφῶντος τοῦ Ῥαμνουσίου, ὅμως κἂν οὗτος οἷός τ' εἴη Ἀθηναίους γε ἐν Ἀθηναίοις ἐπαινῶν εὐδοκιμεῖν.

ΜΕΝ. Καὶ τί ἂν ἔχοις εἰπεῖν, εἰ δέοι σε λέγειν;

ΣΩΚ. Αὐτὸς μὲν παρ' ἐμαυτοῦ ἴσως οὐδέν, Ἀσπασίας δὲ καὶ χθὲς ἠκροώμην περαινούσης ἐπιτάφιον λόγον περὶ αὐτῶν τούτων. Ἢκουσε γὰρ ἅπερ σὺ λέγεις, ὅτι μέλλοιεν Ἀθηναῖοι αἱρεῖσθαι τὸν ἐροῦντα· ἔπειτα τὰ μὲν ἐκ τοῦ παραχρῆμά μοι διῄει, οἷα δέοι λέγειν, τὰ δὲ πρότερον ἐσκεμμένη, ὅτε μοι δοκεῖ συνετίθει τὸν ἐπιτάφιον λόγον ὃν Περικλῆς εἶπεν, περιλείμματ' ἄττα ἐξ ἐκείνου συγκολλῶσα.

ΜΕΝ. Ἦ καὶ μνημονεύσαις ἂν ἃ ἔλεγεν ἡ Ἀσπασία;

ΣΩΚ. Εἰ μὴ ἀδικῶ γε· ἐμάνθανόν γέ τοι παρ' αὐτῆς, καὶ ὀλίγου πληγὰς ἔλαβον ὅτ' ἐπελανθανόμην.

ΜΕΝ. Τί οὖν οὐ διῆλθες;

ΣΩΚ. Ἀλλ' ὅπως μή μοι χαλεπανεῖ ἡ διδάσκαλος, ἂν ἐξενέγκω αὐτῆς τὸν λόγον.

ΜΕΝ. Μηδαμῶς, ὦ Σώκρατες, ἀλλ' εἰπέ, καὶ πάνυ μοι χαριῇ, εἴτε Ἀσπασίας βούλει λέγειν εἴτε ὁτουοῦν· ἀλλὰ μόνον εἰπέ.

ΣΩΚ. Ἀλλ' ἴσως μου καταγελάσῃ, ἄν σοι δόξω πρεσβύτης ὢν ἔτι παίζειν.

ΜΕΝ. Οὐδαμῶς, ὦ Σώκρατες, ἀλλ' εἰπὲ παντὶ τρόπῳ.

ΣΩΚ. Ἀλλὰ μέντοι σοί γε δεῖ χαρίζεσθαι, ὥστε κἂν ὀλίγου, εἴ με κελεύοις ἀποδύντα ὀρχήσασθαι, χαρισαίμην ἄν, ἐπειδή γε μόνω ἐσμέν. Ἀλλ' ἄκουε. Ἔλεγε γάρ, ὡς ἐγᾦμαι, ἀρξαμένη λέγειν ἀπ' αὐτῶν τῶν τεθνεώτων οὑτωσί.

Πλάτων, Μενέξενος 235c – 236d

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

MΕΝ. Εσύ, Σωκράτη, πάντα ειρωνεύεσαι τους ρήτορες. Όποιος όμως εκλεγεί τώρα, θα βρεθεί, νομίζω, σε δύσκολη θέση, διότι η επιλογή έγινε ξαφνικά, και συνεπώς θ΄ αναγκαστεί να αυτοσχεδιάσει κάπως.

ΣΩ. Από πού συμπεραίνεις, αγαπητέ μου; Καθένας τους έχει έτοιμους λόγους, άλλωστε δεν είναι δύσκολο να αυτοσχεδιάσουν σε τέτοια θέματα. Αν βέβαια έπρεπε να εγκωμιάσει Αθηναίους μπροστά σε Πελλοπονησίους ή Πελλοπονησίους μπροστά σε Αθηναίους, τότε θα έπρεπε να είναι δεινός ρήτορας για να πείσει και να επιτύχει. Όταν όμως κάποιος εκφωνεί λόγους έχοντας ακροατές εκείνους ακριβώς που επαινεί, δεν είναι τίποτε ιδιαίτερο να δώσει εντύπωση καλού ομιλητή.

ΜΕΝ. Δεν το θεωρείς ιδιαίτερο αυτό, Σωκράτη;

ΣΩ. Όχι βέβαια, μα τον Δία.

ΜΕΝ. Νομίζεις λοιπόν ότι θα μπορούσες να μιλήσεις ο ίδιος, αν χρειαζόταν και σ΄ επέλεγε η βουλή;

ΣΩ. Όσο για μένα, Μενέξενε, δεν είναι καθόλου αξιοπερίεργο το ότι μπορώ να μιλήσω, αφού έτυχε να έχω δάσκαλο μια γυναίκα, όχι απλώς ικανή στη ρητορική, αλλά που ανέδειξε και άλλους πολλούς καλούς ρήτορες, και μάλιστα ένα ξεχωριστό μεταξύ των Ελλήνων, τον Περικλή, τον γιο του Ξανθίππου.

ΜΕΝ. Ποια είναι αυτή; Ή φαίνεται πως εννοείς την Ασπασία;

ΣΩ. Αυτή εννοώ, και τον Κόννο, το γιο του Μητροβίου. Αυτοί είναι οι δυο μου δάσκαλοι,εκείνος στη μουσική, εκείνη στη ρητορική. Δεν είναι, λοιπόν, παράξενο άνθρωπος που εκπαιδεύτηκε έτσι να είναι ικανός ομιλητής. Αλλά και όποιος εκπαιδεύτηκε χειρότερα από μένα, έχοντας διδαχθεί μουσική από το Λάμπρο και ρητορική από τον Αντιφώντα το Ραμνούσιο, και κείνος θα μπορούσε να επιτύχει εγκωμιάζοντας τους Αθηναίους στους Αθηναίους.

ΜΕΝ. Και τι θα είχες εσύ να πεις, αν χρειαζόταν να μιλήσεις;

ΣΩ. Από μόνος μου τίποτα, μόλις χθες όμως άκουσα την Ασπασία να τελειώνει επιτάφιο με παρόμοιο περιεχόμενο. Διότι άκουσε αυτά που λες εσύ, πως οι Αθηναίοι επρόκειτο να εκλέξουν ομιλητή.  Στη συνέχεια μου ανέπτυξε αμέσως το ζήτημα, άλλα αυτσχεδιάζοντας, τι δηλαδή έπρεπε να πει ο ρήτορας, και άλλα έχοντας σκεφθεί από πριν, από τότε, νομίζω, που προετοίμαζε τον επιτάφιο που εκφώνησε ο Περικλής, συγκολλώντας ορισμένα υπολείμματα από εκείνον.

ΜΕΝ. Θα μπορούσες να θυμηθείςόσα έλεγε η Ασπασία;

ΣΩ. Θα ήμουν κακός, αν δεν μπορούσα. Προσπαθούσα να τον μάθω από εκείνη, και λίγο έλειψε να με δείρει, επειδή ξεχνούσα τη συνέχεια.

ΜΕΝ. Γιατί, λοιπόν, δεν τον επαναλαμβάνεις;

ΣΩ. Φοβάμαι μήπως μου θυμώσει η δασκάλα, αν μεταφέρω το λόγο της.

ΜΕΝ. Μη φοβάσαι καθόλου, Σωκράτη, αλλά πες μου, και θα χαρώ πολύ είτε πρόκειται για λόγο της Ασπασίας είτε οποιουδήποτε άλλου. Μόνο πες μου.

ΣΩ. Ίσως με περιγελάσεις αν σου φανώ πως γέρος άνθρωπος εξακολουθώ ακόμα να παίζω.

ΜΕΝ. Καθόλου, Σωκράτη, μίλησέ μου με κάθε τρόπο.

ΣΩ. Πρέπει βέβαια να σου κάνω το χατήρι, ώστε κι αν ακόμα μου ζητούσες να βγάλω το ιμάτιό μου και να χορέψω, μπορεί και να το έκανα, αν ήμασταν οι δυο μας μόνοι. Άκου, λοιπόν. Νομίζω πως άρχισε την ομιλία της από τους ίδιους τους νεκρούς κάπως έτσι.